Rys historyczny i opis zabytkowego założenia willi Zamoyskich

W 1589 roku Sejm Rzeczpospolitej zatwierdził Ordynację Zamojską - przetrwała do II Wojny Światowej, będąc kolebką wielu dokonań: gospodarczych, społecznych, politycznych i artystycznych.

Człowiekiem, który ją stworzył i nadał kierunek rozwoju był kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski.

W 1580 roku wydał on akt lokacyjny miasta, zwanego wówczas Nowym Zamościem. W ramach układu lokacyjnego, według projektu włoskiego architekta Bernarda Morando, powstało nie tylko miasto i pałac w obrysie fortyfikacji bastionowych, lecz również założenie poza murami - wytyczono trakty (do Lublina, Lwowa, Hrubieszowa i w stronę Szczebrzeszyna) i groble, między którymi spiętrzono wody rzek Łabuńki i Topornicy. Utworzono w ten sposób Wielką i Małą Zalewę, które w miejscu rozlewisk i grzęzawisk stały się imponującym polem ekspozycyjnym dla nowego miasta, walorem krajobrazowym, a równocześnie istotnym elementem układu obronnego.

W 1593 roku Jan Zamoyski kupił włość szczebrzeską. Tam właśnie, nieopodal wsi Rudka, w dolinie rzeki Wieprz i potoku Świerszcz, na terenie pokrytym lasami postanowił zrealizować renesansową ideę „willi". Termin ten należy rozumieć jako założenie harmonijnie łączące siedzibę z naturalnym krajobrazem; to zespół obejmujący dwukondygnacyjną drewnianą rezydencję, zapewniającą ucieczkę od uciążliwości życia dworsko - miejskiego, połączoną z ogrodami w stylu włoskim i układem wodnym a zlokalizowaną w miejscu dającym bliski kontakt z przyrodą. Istotnym elementem tego przedsięwzięcia był rezerwat zwierząt, czyli Zwierzyniec - wygrodzony z otaczających lasów obszar, otoczony wysokim drewnianym parkanem (30 km długości w 2 poł. XVII w.), w którym znajdowały się np. żubry i łosie sprowadzone z Litwy.

Wzorem i inspiracją dla założenia willi w Zwierzyńcu (na terenie Polski) mogła być królewska willa w Ujazdowie pod Warszawą.

Nie wiemy w jakim stopniu swoją ideę Jan Zamoyski zdążył zrealizować i czy w projekcie pomagał mu architekt Zamościa Morando. Wielki Fundator był autorem dalekosiężnych pomysłów; po jego śmierci w 1605 roku, zgodnie z jego wolą, pomysły te były kontynuowane i realizowane przez następców.

Rys. Historyczne założenie „willi” Zamoyskich w Zwierzyńcu

Tomasz Zamoyski, II Ordynat, był fundatorem wielu przedsięwzięć na terenie Ordynacji i godnym następcą w dziele budowy Zamościa. Niewątpliwie za jego czasów założenie willi w Zwierzyńcu uzyskało formę na tyle wspaniałą, że przyjmował w niej wybitnych gości, wśród których był np. Król Władysław IV (w 1634 r.).

Formę, do której odnosimy nasze współczesne zamierzenia, mając na względzie rewaloryzację i odtworzenie elementów kompozycyjnych „założenia willi" (wodnych i przyrodniczych), uzyskało ono za czasów III Ordynata Jana Zamoyskiego „Sobiepana" oraz jego żony Marysieńki d'Arquien.

Do założenia wprowadzono elementy oparte o doświadczenia sztuki ogrodowej we Francji.

Układ tworzyły modrzewiowy pałac o wymiarach 60 x 12 m (rozebrany w latach 30-tych XIX wieku, widoczny jeszcze na planie z 1829 r., wokół pałacu istniały dywanowe partery ogrodowe w oparciu o potok Świerszcz utworzono sztuczny staw po zachodniej stronie pałacu, na podmokłym nadwieprzańskim terenie. Na nim ukształtowano cztery wyspy; na środkowej na osi pałacu stanął pawilon („domek na wodzie"); po stronie wschodniej pałacu, na osi komunikacyjnej założenia zlokalizowano Staw Pałacowy oraz tzw. Długi Kanał (ponad 400 m wg mapki z 1829 r.). Obsadzony rzędami lip i grabów tworzył drogę dojazdową do pałacu (w tych czasach na teren założenia, omijając tereny podmokłe, wjeżdżało się od strony wschodniej wzdłuż kanału do drewnianego budynku bramnego i podjazdu pałacowego).

Program założenia uzupełniały takie obiekty, jak: altany, oranżeria, domek ogrodnika; przy ogrodach istniał mały zwierzyńczyk dla „łagodnych zwierząt" (sarny, zające) oraz ptactwa (pawie, łabędzie, kaczki), a w zbiornikach wodnych pływały ryty.

Niestety nie są znane szczegółowe opisy, plany założenia oraz przedstawienia budowli i ogrodów z tego okresu.

Najstarsze spisy (nie licząc drobniejszych opisów) sięgają XVIII wieku, a najstarszy plan założenia pochodzi z 1829 roku. Widnieje na nim jeszcze drewniany pałac, stawy oraz Długi Kanał z kamiennym mostkiem na jego zamknięciu.

Przekazy te nie stanowią wystarczających podstaw dla rekonstrukcji elementów założenia. Sytuację może poprawić przeprowadzenie badań archeologicznych, skoncentrowanych na rozpoznaniu reliktów pałacu i kamiennego mostku oraz odczytaniu obrysu i przekrojów kanału i stawu pałacowego.

W latach 1741 - 1747 za rządów VII Ordynata Tomasza Antoniego Zamoyskiego, w miejscu pawilonu na wyspie stanął posadowiony na palach kościół p.w. św, Jana Nepomucena; jego wnętrze w całości pokryte zostało pięknymi polichromiami przypisywanymi Łukaszowi Smuglewiczowi.

W tym okresie (w latach 1744 - 1745) wzniesiono pałac w Klemensowie z 20 ha francuskim ogrodem.

W 1772 roku za rządów Jana Jakuba Zamoyskiego (IX Ordynata) powstał Zarząd Ordynacji Zamojskiej. W tym roku przeprowadzono generalny remont modrzewiowego pałacu; przy spuście wody ze stawu do kanału w parku wzniesiono młyn wodny.

Na przełomie XVIII i XIX wieku XI Ordynat Aleksander August Zamoyski wprowadził bardzo istotne zmiany w kompozycji zespołu zabudowy. Wzniósł nowe murowane oficyny ustawione w podkowę, zwrócone w stronę stawu kościelnego (być może autorem był architekt Ferdynand Merksen). Między stawem kościelnym a pałacem i oficynami powstał reprezentacyjny podjazd.

Zgodnie z nową „romantyczną" modą przekomponowane zostały ogrody zachowując elementy dawnego układu wodnego i podstawowe zasady kompozycji. Do dzisiaj pozostały elementy małej architektury stanowiące wyposażenie romantycznego ogrodu: połamane kamienne kolumny, kamienne ławy, kamienny sarkofag na wyspie za kościołem.

Na początku XIX wieku uregulowano częściowo bardzo meandrującą rzekę Wieprz, pozwoliło to pozyskać nadwieprzański teren i adaptować na potrzeby parku.

W 1800 roku rządy przejął Stanisław Kostka Zamoyski. Zmienił on kierunek rozwoju Zwierzyńca. Na teren osady wprowadził zakłady przemysłowe (np. mechaniczne, produkujące maszyny rolnicze i przemysłowe, uruchomił nowy browar i inne). W murowanych oficynach umieścił administrację Ordynacji, najpierw niektóre działy, a po 1821 roku, w którym miasto Zamość przeszło na własność państwa, Zarząd Ordynacji w całości przeniósł się do Zwierzyńca.

W latach 30-tych XIX wieku likwidacji uległ stary modrzewiowy pałac, puste miejsce pozostało niezabudowane.

W 2 poł. XIX wieku Tomasz Stanisław (XIV Ordynat) nadbudował piętro na oficynie północnej tworząc z niej gmach główny administracji. Zmienił też dachy oficyn. W tej formie zespół przetrwał do dzisiaj; niestety uzupełniony zabudową towarzyszącą (kotłownia, warsztaty, garaże) wzniesioną w formie i miejscu degradującymi walory krajobrazowe zabytkowego zespołu.

W opisie nie wspomniano dotychczas o stawach po północnej stronie Długiego Kanału - są one widoczne na XIX wiecznych planach. „Koncepcja odbudowy układu wodnego" (załącznik do niniejszego wniosku) uwzględnia ich odtworzenie.

W XIX i XX wieku (do okresu II Wojny Światowej) Zwierzyniec rozwijał się jako osada urzędnicza z siedzibą Ordynacji Zamojskiej w dawnych oficynach pałacowych. Zaczęły powstawać nowe domy murowane, z reguły towarzyszyły im obszerne piękne ogrody. Zadbane pozostawały również przestrzenie publiczne, o czym świadczą np. dawne widokówki. Wykorzystując walory kulturowe, przyrodnicze i krajobrazowe osady i okolicy, Zwierzyniec zaczął rozwijać funkcję letniskową.

Obraz Zwierzyńca zmienił się po roku 1945. Przestała istnieć Ordynacja Zamojska. Zespół dawnych oficyn pałacowych adaptowano na funkcje oświatowe. Podjęto modernizację i rozbudowę lub budowę nowych zakładów przemysłowych (browaru, fabryki mebli, tartaku, betoniarni, zakładów metalowych). Wzdłuż istniejącej linii kolejowej puszczono drugą - „szeroki tor" Linii Hutniczo - Siarkowej.

Niestety inwestycje te, podobnie jak nowa zabudowa mieszkaniowa, zarówno wielo jak i jednorodzinna były wznoszone na zasadach (dot. lokalizacji i podziałów terenu) i w formie architektonicznej zmieniających charakter Zwierzyńca, „miasta - ogrodu".

W 1974 roku podjęto decyzję o założeniu Roztoczańskiego Parku Narodowego z siedzibą w Zwierzyńcu (w zabytkowym Pałacu Plenipotenta). W tym okresie zabytkowe założenie XVII wiecznej willi Zamoyskich wraz ze stawem kościelnym i „Zwierzyńczykiem", nie pielęgnowane przez dziesięciolecia, w znacznym stopniu straciło czytelność kompozycji. Degradacji uległy wspaniałe niegdyś elementy układu, w tym Stawy i Długi Kanał oraz zespoły zieleni.

Szczęśliwie jednak obszar zabytkowego założenia pozostawał przez cały ten czas nienaruszony nowymi inwestycjami (nie licząc wspomnianej zabudowy zaplecza szkoły na tyłach oficyn pałacowych oraz nowej zabudowy przy browarze).

W 2001r. władze Samorządowe Zwierzyńca podjeły działanie mające na celu przywrócenie wartości tego niezwykłego obszaru. Odtworzenie historycznego układu willi Zamoyskich, bazującego od 400 lat w równym stopniu tak na wartościach kulturowych, jak i przyrodniczych stało się realne.

8 Lipca 2012r. odbyło się oficjalne otwarcie obiektu.